Ο φόβος είναι η συναισθηματική απόκριση απέναντι σε έναν πραγματικό κίνδυνο ή σε μια επικείμενη απειλή. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα συναίσθημα το οποίο, αν και βιώνεται δυσάρεστα από το άτομο, είναι φυσιολογικό και, μάλιστα, αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμο για την επιβίωσή μας, εφόσον μας προστατεύει από έναν ενδεχόμενο κίνδυνο. Το συναίσθημα του φόβου «ενεργοποιείται» οποτεδήποτε ο νους μας αντιλαμβάνεται ένα ερέθισμα ως απειλητικό. Τη συναισθηματική αυτή κατάσταση συνοδεύει μία σειρά σωματικών συμπτωμάτων, τα οποία είναι απόρροια της ενεργοποίησης του μηχανισμού πάλης ή φυγής. Έτσι, θέτοντας σε εγρήγορση τόσο το σώμα όσο και το μυαλό μας, ο φόβος μάς παρακινεί να δράσουμε άμεσα και γρήγορα, εξυπηρετώντας τον προστατευτικό σκοπό του. Όταν ο φόβος παρουσιάζει διάρκεια στον χρόνο, φαντάζει παράλογος και καθιστά δυσλειτουργική τη ζωή του ατόμου, τότε γίνεται λόγος για φοβία. Στις φοβίες, το άτομο τείνει να αποφεύγει πρόσωπα ή καταστάσεις (που δυσχεραίνουν αυτό το συναίσθημα) ή βιώνει πολύ έντονο άγχος κάθε φορά που χρειάζεται να έρθει αντιμέτωπο με αυτά και, προσπαθεί, σε κάθε περίπτωση, να εξασφαλίσει συνθήκες ασφάλειας τόσο για το ίδιο όσο και για τα αγαπημένα του πρόσωπα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να διοχετεύει όλη του την ενέργεια σε σκέψεις και συμπεριφορές πρόληψης του «κακού», με άμεση συνέπεια την απομάκρυνσή του από άλλες, σημαντικές δραστηριότητες για το ίδιο και την εξέλιξή του, η οποία επηρεάζει, κατ’ επέκταση, σε σημαντικό βαθμό την ποιότητα ζωής του.
Τι φοβόμαστε;
Οι πιο κοινοί φόβοι αφορούν μία από τις παρακάτω κατηγορίες:
-Φόβος του θανάτου
-Φόβος της μη αποδοχής
-Φόβος της κριτικής
-Φόβος της εγκατάλειψης
-Φόβος της βίωσης επώδυνων συναισθημάτων
-Φόβος της αποτυχίας
-Φόβος της αλλαγής
-Φόβος της ευθύνης
Πανικός
Η κρίση πανικού είναι ένα ισχυρό κύμα φόβου που εμφανίζεται αιφνίδια, χωρίς προειδοποιητικά σημάδια. Συνήθως, κορυφώνεται μέσα σε λίγα λεπτά και διαρκεί από 5 έως 20 λεπτά. Συνοδεύεται από ψυχολογικά και σωματικά συμπτώματα (δες τα εδώ), τα οποία παρερμηνεύονται από το άτομο και μεταφράζονται ως πιθανότητες καρδιακής προσβολής, θανάτου, τρέλας ή ενδείξεις σοβαρών σωματικών ασθενειών. Η συχνότητά της ποικίλει και μπορεί να εκδηλώνεται είτε μεμονωμένα είτε πολλές φορές και συχνά. Αποτελεί μια τρομακτική εμπειρία για το πρόσωπο που τη βιώνει και διαφέρει σε ένταση από το κοινό αίσθημα του άγχους. Μετά την κρίση, το άτομο αισθάνεται εξαντλημένο και ανήσυχο, ιδιαίτερα όταν δεν γνωρίζει τι είναι και τι την προκάλεσε, και προσπαθεί να αποφεύγει τοποθεσίες και καταστάσεις που ενδέχεται να πυροδοτήσουν άλλη μία προσβολή πανικού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια πιθανή έκπτωση της λειτουργικότητάς του, ακόμα και επιδείνωση των συμπτωμάτων, με παράλληλη εκδήλωση φοβιών.
Ποιες είναι οι συνηθέστερες φοβίες;
Μερικές από τις πιο συνηθισμένες φοβίες είναι η αγοραφοβία, η κοινωνική φοβία και οι ειδικές φοβίες.
Αγοραφοβία
Η αγοραφοβία αναφέρεται στον έντονο φόβο που κατακλύζει το άτομο όταν πρόκειται να βρεθεί σε χώρους και συνθήκες όπου δεν αισθάνεται ασφαλές. Αυτό, συνήθως, συμβαίνει σε μη οικείες τοποθεσίες ή σε μέρη με πολυκοσμία, σε κλειστούς χώρους και, γενικότερα, σε καταστάσεις από όπου η διαφυγή μοιάζει δύσκολη. Μερικά παραδείγματα αυτών είναι οι ανελκυστήρες, οι κινηματογράφοι, οι εκδηλώσεις, τα καταστήματα, το θέατρο, οι δημόσιοι χώροι, τα ταξίδια. Πολλές φορές, τα άτομα που υποφέρουν από αγοραφοβία, στην προσπάθειά τους να μην αποκλείουν ορισμένες από τις προαναφερθείσες καταστάσεις, επιλέγουν είτε να συνοδεύονται από κάποιο οικείο πρόσωπο είτε να ελέγχουν από πριν τις παραμέτρους ασφαλείας (π.χ. στο θέατρο επιλέγουν μία θέση κοντά στην έξοδο, ώστε να φύγουν άμεσα αν δεν νιώσουν καλά), είτε να τις υπομένουν με πολύ έντονο άγχος και φόβο. Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις αποφεύγεται πλήρως η έξοδος από το σπίτι. Η αγοραφοβία συχνά συνυπάρχει με τον πανικό και, μάλιστα, η αποφυγή όλων των παραπάνω τείνει να είναι ένα εγχείρημα του ατόμου να μην βιώσει ξανά κρίση πανικού, αλλά και τα συνοδά συμπτώματα, όπως είναι η απώλεια ελέγχου, το αίσθημα ανικανότητας και η ντροπή.
Κοινωνική φοβία
Η κοινωνική φοβία χαρακτηρίζεται από ένα έντονο και επίμονο αίσθημα άγχους, δυσφορίας και φόβου όταν πρόκειται το άτομο να βρεθεί σε κοινωνικές περιστάσεις. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο φόβος ότι θα δεχθεί κανείς κριτική, έλεγχο ή ότι θα τύχει αξιολόγησης από τρίτους. Έτσι, το άτομο, σκεπτόμενο ότι κρίνεται, σχολιάζεται αρνητικά και βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής των άλλων, φοβάται ότι θα συμπεριφερθεί αδέξια και αναμένει ότι θα ταπεινωθεί και θα γελοιοποιηθεί ενώπιον όλων, με αποτέλεσμα να διακατέχεται από αμηχανία. Η επαφή του με τη φοβογόνο συνθήκη εγείρει την αντίδραση άγχους και, κατά συνέπεια, εκδηλώνεται μία σειρά σωματικών συμπτωμάτων, όπως είναι, ενδεικτικά, το κοκκίνισμα του προσώπου, η εφίδρωση, η ταχυκαρδία, η τάση προς έμετο, η ζάλη και η ακανόνιστη αναπνοή. Τα συμπτώματα αυτά ενισχύουν το αίσθημα ντροπής και ταπείνωσης που βιώνει, με αποτέλεσμα να αποφεύγει παρόμοιες καταστάσεις. Εκείνες που αποφεύγονται, συνηθέστερα, είναι η δημόσια ομιλία, η παρουσίαση μπροστά σε κοινό, το γεύμα μαζί με άλλους, η συναναστροφή με άτομα υψηλού κύρους και οποιοδήποτε άλλο μέρος ή περίσταση/κατάσταση, όπου βρίσκεται ή αισθάνεται κανείς ότι βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής.
Ειδικές φοβίες
Η ειδική φοβία είναι υπερβολικός και παράλογος φόβος, ο οποίος αναφέρεται σε συγκεκριμένο αντικείμενο, κατάσταση ή ενέργεια και παρουσιάζει διάρκεια στον χρόνο. Οι φόβοι μπορεί να αφορούν ζώα και έντομα (π.χ. φοβίες για τις αράχνες, τα φίδια, τους σκύλους), φυσικά φαινόμενα (π.χ. σεισμός, θύελλα), φόβο του αίματος και των ιατρικών ενεργειών (π.χ. αιμοληψία, βελόνα, θέα του αίματος) και άλλες καταστάσεις, όπως το ύψος, τις πτήσεις, το σκοτάδι, συγκεκριμένους ήχους κ.ά. Αξίζει να σημειωθεί ότι μπορεί κανείς να υποφέρει από περισσότερες από μία ειδικές φοβίες, ενώ, παράλληλα, οι τελευταίες ενδέχεται να συνυπάρχουν με άλλες φοβίες (κυρίως με τον πανικό και την αγοραφοβία), με τη διαφορά ότι το άγχος, στην περίπτωση των ειδικών φοβιών, δεν είναι διάχυτο, αλλά εστιασμένο σε συγκεκριμένη φοβική κατάσταση.
Πώς αναγνωρίζουμε τις φοβίες;
Τα συμπτώματα που μας κινητοποιούν, ώστε να διακρίνουμε τις φοβίες από τον φυσιολογικό φόβο και το κοινό άγχος είναι τα εξής:
- Ο φόβος είναι υπέρμετρος, παράλογος και επίμονος (διάρκειας περίπου 6 μηνών)
- Το άτομο αντιλαμβάνεται ότι ο φόβος του είναι αδικαιολόγητος
- Η έκθεση στο φοβικό ερέθισμα δύναται να πυροδοτήσει μία προσβολή πανικού
- Βιώνονται έντονες σωματικές ενοχλήσεις
- Δυσχεραίνεται η καθημερινότητά του και επηρεάζονται βασικοί τομείς της ζωής του (κοινωνικός, επαγγελματικός, προσωπικός)
- Το απασχολούν συνεχώς σκέψεις γύρω από το αντικείμενο της φοβίας του
Τέλος, ο φόβος και οι επακόλουθες συμπεριφορές αποφυγής μάς δημιουργούν μια επίφαση ασφάλειας, ενώ, στην πραγματικότητα, μας κρατούν πίσω από την πραγματική ζωή και το απρόβλεπτο που αυτή συνεπάγεται. Αυτό που αξίζει να θυμάται κανείς είναι ότι η σκέψη μας για τον φόβο είναι πολύ μεγαλύτερη από τον ίδιο τον φόβο. Το πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή του είναι, αρχικά, να τον αναγνωρίσουμε και, έπειτα, να τον κατανοήσουμε. Φυσικά, τονίζεται, πως δεν πρέπει να προχωρούμε μόνοι μας σε διάγνωση, αντιθέτως, συνίσταται η γνώμη ενός ειδικού και η συζήτηση μαζί του.
